षोडशोपचार पूजेतील एक उपचार. ‘ प्रगतं दक्षिणमति ’ = पूज्य व्यक्तीला किंवा देवतेला उजवे ठेवून तिच्याभोवती फ़ेरी घालणे याला प्रदक्षिणा असे म्हणतात. कोणत्या देवाला किती प्रदक्षिणा घालाव्या, याविषयी कर्मलोचनात पुढील श्लोक दिला आहे. एकं देव्यां रवौ सप्त त्रीणि कुर्याद्विनायके । चत्वारि केशवे कुर्यात् शिवे चार्घप्रदक्षिणम् ॥ अर्थ - देवीला एक, सूर्याला सात, गणपतीला तीन व विष्णूला चार प्रदक्षिणा कराव्या व शिवाला अर्धी प्रदक्षिणा करावी. शिवाच्या अर्ध्या प्रदक्षिणेची रीत अशी - शिवाच्या अभिषेकाचे जल गाभार्‍यातून ज्या नालीने बाहेर सोडले असेल, तिथवर प्रदक्षिणा करावी आणि ती नाली न ओलांडता परत फ़िरून देवापुढे यावे. हिला सोमसूत्री प्रदक्षिणा असेही म्हणतात. प्रदक्षिणा कशी करावी, त्याविषयी कालिकापुराणात पुढील श्लोक दिला आहे - प्रसार्य दक्षिणं हस्तं स्वयं नम्रशिर: पुन: । दक्षिणं दर्शयन् पार्श्व मनसापि च दक्षिण: ॥ अर्थ - उजवा हात पुढे पसरून व नतमस्तक होऊन आलले दक्षिण अंग देवाला दाखवीत आणि मनानेही दक्षिन म्हणजे ऋजू वृत्तीचे राहून प्रदक्षिणा करावी. ज्या देवाला प्रदक्षिणा घालता येत नसेल, त्या स्वत:भोवती वर्तुळ भ्रमण करून प्रदक्षिणा घालतात. पण अशा प्रदक्षिणेत देवाला पाठ दाकविली जाते; त्यामुळे अशी प्रदक्षिणा शक्यतो टाळावी, असे सांगितले आहे. प्रदक्षिणचे माहात्म्य वराहपुराणात सांगितले आहे ते असे - प्रदक्षिणां यें कुर्वन्ति भक्तियुक्तेन चेतसा । न ते यमपुरं यान्ति यान्ति पुण्यकृतां गतिम् ॥ अर्थ - जे भक्तियुक्त अंत:करणाने देवाला प्रदक्षिणा करतात, त्यांचा यमलोक टळतो व ते पुण्यवंतांच्या गतीला जातात. काही माणसे पुत्रादि कामना मनात धरून अश्वत्थाला, औदुंबराला, दत्ताला किंवा उपास्य देवतेला नित्य नियमाने प्रदक्षिणा घालतात.
प्रदक्षिणा कशी व कोणत्या देवास किती घालावी ?
षोडशोपचार पूजेतील एक उपचार. ‘ प्रगतं दक्षिणमति ’ = पूज्य व्यक्तीला किंवा देवतेला उजवे ठेवून तिच्याभोवती फ़ेरी घालणे याला प्रदक्षिणा असे म्हणतात. कोणत्या देवाला किती प्रदक्षिणा घालाव्या, याविषयी कर्मलोचनात पुढील श्लोक दिला आहे. एकं देव्यां रवौ सप्त त्रीणि कुर्याद्विनायके । चत्वारि केशवे कुर्यात् शिवे चार्घप्रदक्षिणम् ॥ अर्थ - देवीला एक, सूर्याला सात, गणपतीला तीन व विष्णूला चार प्रदक्षिणा कराव्या व शिवाला अर्धी प्रदक्षिणा करावी. शिवाच्या अर्ध्या प्रदक्षिणेची रीत अशी - शिवाच्या अभिषेकाचे जल गाभार्‍यातून ज्या नालीने बाहेर सोडले असेल, तिथवर प्रदक्षिणा करावी आणि ती नाली न ओलांडता परत फ़िरून देवापुढे यावे. हिला सोमसूत्री प्रदक्षिणा असेही म्हणतात. प्रदक्षिणा कशी करावी, त्याविषयी कालिकापुराणात पुढील श्लोक दिला आहे - प्रसार्य दक्षिणं हस्तं स्वयं नम्रशिर: पुन: । दक्षिणं दर्शयन् पार्श्व मनसापि च दक्षिण: ॥ अर्थ - उजवा हात पुढे पसरून व नतमस्तक होऊन आलले दक्षिण अंग देवाला दाखवीत आणि मनानेही दक्षिन म्हणजे ऋजू वृत्तीचे राहून प्रदक्षिणा करावी. ज्या देवाला प्रदक्षिणा घालता येत नसेल, त्या स्वत:भोवती वर्तुळ भ्रमण करून प्रदक्षिणा घालतात. पण अशा प्रदक्षिणेत देवाला पाठ दाकविली जाते; त्यामुळे अशी प्रदक्षिणा शक्यतो टाळावी, असे सांगितले आहे. प्रदक्षिणचे माहात्म्य वराहपुराणात सांगितले आहे ते असे - प्रदक्षिणां यें कुर्वन्ति भक्तियुक्तेन चेतसा । न ते यमपुरं यान्ति यान्ति पुण्यकृतां गतिम् ॥ अर्थ - जे भक्तियुक्त अंत:करणाने देवाला प्रदक्षिणा करतात, त्यांचा यमलोक टळतो व ते पुण्यवंतांच्या गतीला जातात. काही माणसे पुत्रादि कामना मनात धरून अश्वत्थाला, औदुंबराला, दत्ताला किंवा उपास्य देवतेला नित्य नियमाने प्रदक्षिणा घालतात.
अधिक वाचा